આ થોડો જરૂરી મુદો છે! તો ચાલો આપણે ડિજિટલ ઇન્ડિયાના આ યુગમાં અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ એવા વિષય - ડીજી-લોકર (DigiLocker) અને અન્ય સરકારી પોર્ટલનો સુરક્ષિત ઉપયોગ - વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીએ. સરકારી સેવાઓને ડિજિટલ બનાવવામાં આવી રહી છે ત્યારે તેનો સુરક્ષિત ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે જાણવું ખુબ જરૂરી છે.

આપણા દેશમાં ડિજિટલ ઇન્ડિયાની પહેલ હેઠળ સરકારી સેવાઓ અને દસ્તાવેજોને ડિજિટલ સ્વરૂપમાં ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવી રહ્યા છે. ડીજી-લોકર (DigiLocker) એ ભારત સરકાર દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવતી એક સુરક્ષિત ક્લાઉડ-આધારિત પ્લેટફોર્મ છે,

ડીજી-લોકર અને અન્ય સરકારી પોર્ટલનો ઉપયોગ આપણા જીવનને સરળ બનાવે છે, પરંતુ તેની સાથે સાયબર સુરક્ષાના પડકારો પણ જોડાયેલા છે. જો આ પોર્ટલનો સુરક્ષિત રીતે ઉપયોગ કરવામાં ન આવે તો તમારી અંગત અને સંવેદનશીલ માહિતી ચોરાઈ શકે છે, જેનાથી ઓળખની ચોરી કે અન્ય છેતરપિંડી થઈ શકે છે.જો તમને ડીજી-લોકર કે અન્ય સરકારી પોર્ટલ સંબંધિત કોઈ ફ્રોડનો અનુભવ થાય છે, તો ભારત સરકારનું નેશનલ સાયબર ક્રાઈમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ (National Cybercrime Reporting Portal - cybercrime.gov.in) તમારી મદદ માટે છે. આ પોર્ટલ પર તમે ઘરે બેઠા જ આવા ગુનાઓની ફરિયાદ નોંધાવી શકો છો.

મહત્વપૂર્ણ: જો આ ફ્રોડમાં તમારા પૈસા ગયા હોય, તો ૨૪ કલાકની અંદર ફરિયાદ કરવી ખુબ જ જરૂરી છે, જેથી તમારા પૈસા પાછા મળવાની શક્યતા વધી જાય. તાત્કાલિક હેલ્પલાઇન નંબર ૧૯૩૦ પર ફોન કરો અથવા ઓનલાઈન પોર્ટલ પર ફરિયાદ કરો.

જ્યાં તમે તમારા મહત્ત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજો જેમ કે આધાર કાર્ડ, પાન કાર્ડ, ડ્રાઇવિંગ લાઇસન્સ, વાહન રજીસ્ટ્રેશન, શૈક્ષણિક પ્રમાણપત્રો વગેરેને ડિજિટલ સ્વરૂપમાં સુરક્ષિત રાખી શકો છો. આ દસ્તાવેજો કાયદેસર રીતે માન્ય છે અને જ્યાં પણ ભૌતિક દસ્તાવેજોની જરૂર હોય ત્યાં તેનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.

શા માટે ડીજી-લોકર અને સરકારી પોર્ટલ સંબંધિત ફ્રોડ ગંભીર છે!!

જ્યારે તમારા ડિવાઇસ જ હેક કે કોમ્પ્રોમાઇસ થય ગયા હોય ત્યારે એ સમજવું ખાસ જરૂરી છે ડીજી લૉકર કે અન્ય સરકારી પોર્ટલ પર આપના જરૂરી ડોક્યુમેન્ટ ને તેઓ મેળવીને શું કરી શકે છે. ચાલો મુદ્દાસર સમજીએ!!

૧. ફિશિંગ/વિશિંગ દ્વારા ક્રેડેન્શિયલ્સ જેવી પદ્ધતિ દ્વારા ચોરવા:
આ કેવી રીતે થાય છે: ગુનેગારો ડીજી-લોકર, આધાર, પાન, કે બેંકના નામે નકલી SMS, ઈમેલ કે ફોન કોલ કરે છે. તેઓ તમને "તમારું KYC અપડેટ કરો", "તમારા દસ્તાવેજો વેરીફાઈ કરો", કે "તમારું એકાઉન્ટ બ્લોક થશે" જેવી ધમકીઓ આપીને નકલી વેબસાઈટની લિંક મોકલે છે. આ નકલી વેબસાઈટ અસલી જેવી જ દેખાતી હોય છે. તમે ત્યાં તમારી લોગિન ID, પાસવર્ડ, આધાર નંબર, OTP, કે અન્ય સંવેદનશીલ માહિતી દાખલ કરો કે તરત જ તે ગુનેગારો પાસે પહોંચી જાય છે. ઉદાહરણ તારીકે : "તમારું ડીજી-લોકર એકાઉન્ટ નિષ્ક્રિય થઈ ગયું છે. તેને સક્રિય કરવા માટે આ લિંક પર ક્લિક કરીને લોગિન કરો: નકલી લિંક મોકલે જેના થી તમારા ડીજી-લોકર કે અન્ય સરકારી એકાઉન્ટ્સના લોગિન ક્રેડેન્શિયલ્સ અને અંગત દસ્તાવેજોની માહિતી સરળતાથી ચોરી શકે.

૨. નકલી એપ્સ (Fake Apps):
આ કેવી રીતે થાય છે: ગુનેગારો ડીજી-લોકર કે અન્ય સરકારી સેવાઓ (જેમ કે આધાર અપડેટ, સરકારી યોજના) ના નામે નકલી મોબાઈલ એપ્સ બનાવે છે. આ એપ્સ સત્તાવાર એપ સ્ટોર્સ (Google Play Store/Apple App Store) પર ન હોવા છતાં, તે થર્ડ-પાર્ટી વેબસાઇટ્સ પરથી ડાઉનલોડ કરવા માટે પ્રચારિત થાય છે. આ એપ્સ ડાઉનલોડ કરવાથી તમારા ફોનમાં માલવેર ઇન્સ્ટોલ થઈ શકે છે જે તમારી માહિતી ચોરી શકે છે.
તેમનું લક્ષ્ય : માલવેર દ્વારા તમારા ડેટાની ચોરી, અથવા ખોટી માહિતી ભરાવીને પૈસા પડાવવા હોય છે.

૩. નોકરી/લોન સંબંધિત ફ્રોડમાં દસ્તાવેજોનો દુરુપયોગ:
કેવી રીતે થાય છે: હાલ માં મોટા ભાગના ફ્રોડમાં ગુનેગારો નોકરી કે લોન અપાવવાના બહાને તમારી પાસેથી આધાર, પાન, ડ્રાઇવિંગ લાઇસન્સ જેવા દસ્તાવેજોની નકલો માંગે છે. પછી આ દસ્તાવેજોનો ઉપયોગ તમારી જાણ વિના લોન લેવા, બેંક ખાતું ખોલાવવા, કે અન્ય ગુનાહિત પ્રવૃત્તિઓ માટે થાય છે. ડીજી-લોકરની માહિતી ચોરાય તો પણ આવો દુરુપયોગ થઈ શકે છે. તેમનો ઇરાદો તમારા દસ્તાવેજોનો ઉપયોગ કરીને ઓળખની ચોરી અને નાણાકીય છેતરપિંડી કરવી હોય છે.

૪. OTP શેર કરવાનું કહીને છેતરપિંડી:
આ કેવી રીતે થાય છે: તમને ફોન આવે છે કે તમે કોઈ સરકારી યોજનાના લાભાર્થી છો અને તેનો લાભ લેવા માટે OTP શેર કરો. આ OTP ખરેખર તમારા ડીજી-લોકર કે બેંક ખાતામાંથી કોઈ ટ્રાન્ઝેક્શન કે સેવા માટે જનરેટ થયેલો હોય છે. આનાથી તેઓ OTP મેળવીને તમારા ખાતામાંથી પૈસા ટ્રાન્સફર કરવા કે અન્ય રીતે દુરુપયોગ કરવાનો હોય છે.

હવે અગત્યની વાત સમજીએ કે આપણે શું કરવું જોઈએ અને શું ના કરવું જોઈએ !!

✅ શું કરવું (DOs):

• સત્તાવાર પોર્ટલ/એપ્સનો જ ઉપયોગ કરો:

• હંમેશા ડીજી-લોકર અને અન્ય સરકારી સેવાઓ માટે સત્તાવાર વેબસાઇટ જેમ કે https://digilocker.gov.in/ અથવા https://www.uidai.gov.in/ અને અધિકૃત મોબાઈલ એપ્સ (Google Play Store/Apple App Store પરથી) નો જ ઉપયોગ કરો.

  સ્ટ્રોંગ પાસવર્ડ અને 2FA:

• તમારા ડીજી-લોકર અને આધાર પોર્ટલ જેવા એકાઉન્ટ્સ માટે મજબૂત અને યુનિક પાસવર્ડ્સ રાખો.

• ટુ-ફેક્ટર ઓથેન્ટિકેશન (2FA) કે OTP આધારિત લોગિન હંમેશા સક્ષમ રાખો.

  OTP/PIN ક્યારેય શેર ન કરો:

• કોઈ પણ વ્યક્તિ, ભલે તે સરકારી અધિકારી હોવાનો દાવો કરે, તેને તમારો OTP, PIN, કે પાસવર્ડ ક્યારેય શેર ન કરો. સરકારી સંસ્થાઓ ક્યારેય ફોન પર આ વિગતો માંગતી નથી.

  નિયમિતપણે એકાઉન્ટ એક્ટિવિટી તપાસો:

• ડીજી-લોકરમાં તમારી એક્ટિવિટી હિસ્ટરી તપાસતા રહો કે કોઈ અનધિકૃત લોગિન કે દસ્તાવેજ એક્સેસ તો નથી થયું.

  તમારા ડિવાઈસની સુરક્ષા:

• તમારા કમ્પ્યુટર અને મોબાઈલમાં સારા એન્ટિવાયરસ સોફ્ટવેર ઇન્સ્ટોલ કરો અને ઓપરેટિંગ સિસ્ટમ તેમજ એપ્લિકેશન્સને નિયમિતપણે અપડેટ કરતા રહો.

  જાહેર Wi-Fi પર સાવધાની:

• પબ્લિક Wi-Fi નેટવર્ક પર ડીજી-લોકર કે અન્ય સંવેદનશીલ સરકારી પોર્ટલનો ઉપયોગ કરવાનું ટાળો. જો અનિવાર્ય હોય, તો VPN (વર્ચ્યુઅલ પ્રાઇવેટ નેટવર્ક) નો ઉપયોગ કરો.

❌ શું ન કરવું (DON'Ts):

• અજાણી લિંક્સ/એટેચમેન્ટ્સ પર ક્યારેય ક્લિક ન કરો:

  • SMS, ઈમેલ, કે વોટ્સએપ પર આવતી અજાણી લિંક્સ કે એટેચમેન્ટ્સ ખાસ કરીને જો તે ડીજી-લોકર કે આધાર સંબંધિત હોય પર ભૂલથી પણ ક્લિક ન કરો.

• નકલી એપ્સ ડાઉનલોડ ન કરો:

  • અજાણી વેબસાઇટ્સ કે થર્ડ-પાર્ટી સ્ટોર્સ કે એપ્લિકેશન પરથી ડીજી-લોકર કે અન્ય સરકારી એપ્સ ડાઉનલોડ ન કરો.

• ઓળખપત્રની નકલો ગમે તેમ આંખો બંધ કરીને ક્યારેય ન આપો:

  • નોકરી, લોન, કે અન્ય કોઈ સેવા માટે તમારી ઓળખપત્રની નકલો આપતી વખતે સાવચેત રહો. જ્યાં જરૂર ન હોય ત્યાં ઝેરોક્સ પર "ફક્ત આ હેતુ માટે" સમય, સ્થળ અને જે તે સબંધિત વ્યક્તિ હોય તો તેનો ઉલ્લેખ કરો તે લખીને સહી કરો..

• તાત્કાલિકતાની/ ઉતાવળની લાલચમાં ન આવો:

  • "તરત જ અપડેટ કરો નહીંતર તમારું એકાઉન્ટ બ્લોક થશે" જેવી ધમકીઓ આપતા મેસેજથી સાવધાન રહો. હંમેશા સત્તાવાર માધ્યમથી પેલા ખરાઈ કરો.તેમાં સમય મર્યાદા અથવા લાગુ પડતી બાબત હોય જ છે.

• આધાર/પાન નંબર સાર્વજનિક ન કરો:

• ભૂલ થી પણ ક્યારેય સોશિયલ મીડિયા કે અન્ય જાહેર પ્લેટફોર્મ પર તમારા આધાર નંબર, પાન નંબર કે અન્ય સંવેદનશીલ દસ્તાવેજ નંબરો શેર ન કરો.

ચાલો કોઈને પણ ફરિયાદ નોંધાવવા માટે શું જોઈએ! તે તબ્બકા વાર સમજીએ !!

ફરિયાદ નોંધાવતા પહેલા આટલી માહિતી અને દસ્તાવેજોને તૈયાર રાખો:

• છેતરપિંડીની તારીખ અને સમય: ક્યારે ફ્રોડ થયું તેની ચોક્કસ માહિતી.

• છેતરપિંડીનો પ્રકાર: (જેમ કે ફિશિંગ, નકલી એપ, ડેટા લીક, ઓળખની ચોરી).

• સંપર્ક માધ્યમ: કયા માધ્યમથી ગુનેગારોએ તમારો સંપર્ક કર્યો (ફોન કોલ, SMS, ઈમેલ, વોટ્સએપ).

• ગુનેગારની વિગતો (જો ઉપલબ્ધ હોય):

• મોબાઈલ નંબર, ઈમેલ આઈડી.

• નકલી વેબસાઈટ / એપની લિંક.

• બેંક એકાઉન્ટ નંબર / UPI ID (જો પૈસા ટ્રાન્સફર થયા હોય તો).

• નાણાકીય વિગતો (જો લાગુ હોય):

• જો પૈસા ગયા હોય, તો તમારી બેંકનું નામ, એકાઉન્ટ નંબર, ડેબિટ થયેલી રકમ, ટ્રાન્ઝેક્શન આઈડી / રેફરન્સ નંબર.

• બેંક સ્ટેટમેન્ટ: જેમાં છેતરપિંડીવાળું ટ્રાન્ઝેક્શન સ્પષ્ટપણે દેખાતું હોય.

  જરૂરી પુરાવા:

• આવેલા શંકાસ્પદ મેસેજ (SMS/WhatsApp) ના સ્ક્રીનશોટ.

• આવેલા શંકાસ્પદ ઈમેલના સ્ક્રીનશોટ.

• કોલ રેકોર્ડિંગ (જો કર્યું હોય તો).

• કોઈપણ નકલી વેબસાઈટ/એપના સ્ક્રીનશોટ.

• જો તમારા દસ્તાવેજોનો દુરુપયોગ થયો હોય તો તેના સંબંધિત પુરાવા.

• તમારી અંગત વિગતો: નામ, સરનામું, સંપર્ક નંબર, ઈમેલ આઈડી.

આપણા નેશનલ સાયબર ક્રાઈમ પોર્ટલ પર ફરિયાદ કેવી રીતે નોંધાવવી! તેના તબક્કાવાર પગલાં નીચે આપેલ છે.

અગત્યનો મુદ્દો: પણ જો તમારા પૈસા ગયા હોય, તો સૌ પ્રથમ તમારી બેંકનો સંપર્ક કરો અને તેમને ફ્રોડ વિશે જાણ કરો. પછી તરત જ સાયબર ક્રાઈમ પોર્ટલ પર ફરિયાદ નોંધાવો.

તબક્કો ૧: પોર્ટલ પર જાઓ અને તાત્કાલિક કાર્યવાહી કરો

• સૌ પ્રથમ, તમારા બ્રાઉઝરમાં www.cybercrime.gov.in વેબસાઇટ ખોલો.

• હોમપેજ પર તમને "File a Complaint" અથવા "शिकायत दर्ज करें" નો વિકલ્પ દેખાશે. તેના પર ક્લિક કરો.

• જો પૈસાની છેતરપિંડી થઈ હોય, તો વેબસાઈટ પર "Report Financial Fraud" નો અલગ વિકલ્પ હોય શકે છે અથવા સીધો ૧૯૩૦ નંબર પર ફોન કરવાની સૂચના પણ હોય શકે છે. ૧૯૩૦ પર ફોન કરવો એ પૈસા ફ્રીઝ કરાવવા માટેનો સૌથી ઝડપી માર્ગ છે.

તબક્કો ૨: પોર્ટલ પરની શરતો સ્વીકારો અને આગળ વધો.

• ઉપયોગની શરતો (Terms and Conditions) વાંચો અને "I Accept" (હું સ્વીકારું છું) પર ક્લિક કરીને "Submit" અથવા "Proceed" કરો.

તબક્કો ૩: તમારી ફરિયાદનો પ્રકાર પસંદ કરો.

• હવે તમને "Report Cyber Crime" અને "Report Other Cyber Crime" વિકલ્પો દેખાશે.

• જો નાણાકીય છેતરપિંડી થઈ હોય તો "Report Cyber Crime" પર ક્લિક કરો. જો માત્ર ડેટા લીક કે ઓળખનો દુરુપયોગ થયો હોય અને પૈસા ગયા ન હોય તો "Report Other Cyber Crime" પર ક્લિક કરો.

તબક્કો ૪: નાગરિક લોગિન (Citizen Login) કરો.

• જો તમે પહેલીવાર ફરિયાદ કરી રહ્યા છો, તો "New User? Click Here to Register" પર ક્લિક કરીને રજીસ્ટ્રેશન કરો.

• તમારું રાજ્ય, યુઝરનેમ (સામાન્ય રીતે મોબાઈલ નંબર), ઈમેલ આઈડી દાખલ કરો.

• મોબાઈલ પર આવેલો OTP દાખલ કરીને રજીસ્ટ્રેશન પૂર્ણ કરો.

• હવે તમારા મોબાઈલ નંબર અને OTP/પાસવર્ડનો ઉપયોગ કરીને લોગિન કરો.

• જો તમે પહેલાથી રજીસ્ટર થયેલા છો, તો સીધા લોગિન કરો.

તબક્કો ૫: બનેલ ઘટનાની વિગતો દાખલ કરો (Incident Details)

• લોગિન કર્યા પછી, "Incident Details" ફોર્મમાં નીચે મુજબની વિગતો ભરો:

• "Category of Complaint": અહીં "Financial Frauds" (જો પૈસા ગયા હોય), "Data Theft/Identity Theft", "Fake Profile/Impersonation", "Fraudulent Apps" અથવા સંબંધિત વિકલ્પ પસંદ કરો.

• "Date and Time of Incident": ક્યારે છેતરપિંડી થઈ તેની ચોક્કસ વિગત.

• "Mode of Fraud": છેતરપિંડી કેવી રીતે થઈ (દા.ત., Call, SMS, Email, Fake App, Website).

• "Platform Used for Fraud": જો કોઈ ચોક્કસ પ્લેટફોર્મ (જેમ કે DigiLocker, Aadhaar Portal, specific fake website) નો ઉપયોગ થયો હોય તો તે દાખલ કરો.

• "Amount Involved": કેટલા પૈસાની છેતરપિંડી થઈ (જો લાગુ હોય).

• "Transaction Details": ટ્રાન્ઝેક્શન આઈડી, ડેબિટ/ક્રેડિટ બેંકનું નામ (જો લાગુ હોય).

• "Suspect Details": ગુનેગારનો મોબાઈલ નંબર, ઈમેલ આઈડી, બેંક એકાઉન્ટ નંબર / UPI ID (જો ખબર હોય તો).

• "Brief description of incident": આખી ઘટનાનું ટૂંકું અને સ્પષ્ટ વર્ણન કરો. શું બન્યું, કેવી રીતે બન્યું, અને તેનાથી તમને શું નુકસાન થયું તેની વિગતો આપો.

• બધી વિગતો ભર્યા પછી, એકવાર ફરીથી તપાસી ને બાદ માં "Save and Next" પર ક્લિક કરો.

તબક્કો ૬: તે શંકાસ્પદ વ્યક્તિની વિગતો Suspect Details - જો હોય તો

• આ વિભાગમાં છેતરપિંડી કરનાર વિશેની કોઈપણ વધારાની માહિતી દાખલ કરો.

• "Save and Next" પર ક્લિક કરો.

તબક્કો ૭: પીડિતની કે ભોગ બનનારની વિગતો (Victim Details)

• આ વિભાગમાં તમારી અંગત વિગતો દાખલ કરો: પૂરું નામ, સરનામું, સંપર્ક માહિતી વગેરે.

• "Save and Next" પર ક્લિક કરો.

તબક્કો ૮: તેમના પુરાવા અપલોડ કરો (Upload Evidence)

• આ સૌથી મહત્વપૂર્ણ સ્ટેપ છે. તમારી પાસે જે પણ પુરાવા હોય, તે અહીં અપલોડ કરો:

• શંકાસ્પદ SMS/WhatsApp મેસેજના સ્ક્રીનશોટ.

• શંકાસ્પદ ઈમેલના સ્ક્રીનશોટ.

• નકલી વેબસાઈટ/એપના સ્ક્રીનશોટ.

• બેંક સ્ટેટમેન્ટ (જો પૈસા ગયા હોય).

• જો તમારા દસ્તાવેજોનો દુરુપયોગ થયો હોય તો તેના સંબંધિત પુરાવા (જેમ કે કોઈ અજાણી લોન કે એકાઉન્ટ ખુલ્યાના પુરાવા).

• આ પુરાવા ભવિષ્યમાં તપાસ માટે ખુબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

• "Save and Next" પર ક્લિક કરો.

તબક્કો ૯: વિગતોની સમીક્ષા અને કન્ફર્મ કરો (Review and Confirm)

• તમે દાખલ કરેલી બધી વિગતોની ફરી એકવાર સમીક્ષા કરો.

• બધી માહિતી સાચી હોય તો "Confirm & Submit" પર ક્લિક કરો.

તબક્કો ૧૦: ફરિયાદ સબમિટ અને Acknowledgment નંબર મેળવો

• ફરિયાદ સફળતાપૂર્વક સબમિટ થયા પછી, તમને એક Acknowledgment Number (ફરિયાદ નંબર) મળશે.

• આ નંબરને સાચવીને રાખો. તમે આ નંબરનો ઉપયોગ કરીને તમારી ફરિયાદનો સ્ટેટસ ચેક કરી શકો છો.

• તમને તમારી ફરિયાદની PDF કોપી ડાઉનલોડ કરવાનો વિકલ્પ પણ મળશે. તેને પણ સાચવી રાખો. અને એક પ્રિન્ટ કરી રાખવી.

ખાસ યાદ રાખો: ડીજી-લોકર અને અન્ય સરકારી પોર્ટલ આપણા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે, પરંતુ તેનો સુરક્ષિત ઉપયોગ કરવો એ આપણી પોતાની જવાબદારી છે. થોડી સાવચેતી અને જાગૃતિ તમને સાયબર અપરાધીઓથી બચાવી શકે છે અને તમારા ડિજિટલ દસ્તાવેજોને સુરક્ષિત રાખી શકે છે.લોકો સુધી આ માહિતીને શેર કરો.

#ડીજીલોકર #DigiLocker #સાયબરસુરક્ષા #દસ્તાવેજો #ઓનલાઈનસુરક્ષા #CyberSafety #DigitalIndia

સંબંધિત પોસ્ટ