ડીપફેક અને વિશ્વાસનું સંકટ: આપણે કોના પર ભરોસો કરીશું?

વાત ખરેખર ગંભીર જ છે , આ ડિજિટલ યુગમાં આપણને  મળતા મોટાભાગની માહિતી વિડીયો, ફોટા, અને ઓડિયો સાચા કે ખોટા હશે તે અને તે કેવા માધ્યમથી મેળવીએ છીએ અને કયા સંજોગો માં તે નક્કી જ નહીં કરી શકીએ . કેમ કે "આંખે દેખ્યું અને કાને સાંભળ્યું તે સાચું" એવી કહેવત હવે જૂની થઈ ગઈ છે, કારણ કે આધુનિક ટેકનોલોજીએ વાસ્તવિકતા અને નકલીપણું વચ્ચેની સીમારેખા ભૂંસી નાખી છે. આ ટેકનોલોજીનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ છે
- ડીપફેક (Deepfake).

ડીપફેક એટલે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI) નો ઉપયોગ કરીને બનાવવામાં આવેલા નકલી વીડિયો કે ઓડિયો, જેમાં કોઈ વ્યક્તિનો ચહેરો કે અવાજ બીજા કોઈ વ્યક્તિના વિડીયો કે ઓડિયોમાં એટલી કુશળતાપૂર્વક મૂકી દેવામાં આવે છે કે તેને ઓળખવો લગભગ અશક્ય બની જાય છે. આનાથી સમાજમાં એક મોટું વિશ્વાસનું સંકટ ઊભું થયું છે. આ બ્લોગ પોસ્ટમાં, આપણે ડીપફેક શું છે, તેના જોખમો, અને આવા નકલી કન્ટેન્ટને કેવી રીતે ઓળખવું તે વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.

ડીપફેક ટેકનોલોજી છે શું ? ચાલો સમજીએ !!

પેલા આ ટેકનોલોજીકલ શબ્દ ના અર્થ ને સમજીએ કે "ડીપફેક" શબ્દ "ડીપ લર્નિંગ" (Deep Learning) અને "ફેક" (Fake) ના સંયોજનથી બન્યો છે.આમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સના તીવ્ર અને ખુબ જ શક્તિશાળી અલ્ગોરિધમ્સનો ઉપયોગ કરીને કોઈ વ્યક્તિના ચહેરાના હાવભાવ, અવાજ અને શારીરિક હલનચલનને બીજા કોઈ વ્યક્તિ પર સુપરઇમ્પોઝ Superimpose કરવામાં આવે છે. જેનું પરિણામ વિડીયો કે ઓડિયો બને છે, તે જોનાર વ્યક્તિને સંપૂર્ણપણે વાસ્તવિક લાગે છે. તમે ભેદ પારખી જ ના શકો અને અર્થ ના અનર્થ થય જાય ત્યાં સુધી મગજને ભૂલ ખવડાવી દે છે.

દાખલા તરીકે, કોઈ રાજકારણીના ચહેરાનો ઉપયોગ કરીને એક એવો વીડિયો બનાવી શકાય છે જેમાં તે નકલી રીતે કોઈ વિવાદાસ્પદ નિવેદન આપતા જોવા મળે, જ્યારે વાસ્તવમાં તેણે આવું ક્યારેય કહ્યું જ ન હોય. બાદ ની સ્થિતિ ની કલ્પના તમે સહેજથી કરી શકો છો કે શું શું થય શકે છે લોકો ભાવાવેશ માં આવી જાતા હોય છે. પરિસ્થિતિ બેકાબૂ અને નિયંત્રણ બહાર જવાનો પણ ભય રહે છે.

ડીપફેક એટલે જોખમો અને વિશ્વાસનું સંકટ:

ડીપફેક ટેકનોલોજીનો દુરુપયોગ સમાજ, રાજકારણ અને અંગત જીવન માટે ગંભીર જોખમો ઊભા કરી શકે છે.

1. ખોટી માહિતીનો પ્રસાર Spread of Misinformation: વાઇરલ ફીડ ના નામે ડીપફેકનો ઉપયોગ ખોટી માહિતી અને ફેક ન્યૂઝ ફેલાવવા માટે થઈ શકે છે, જે ચૂંટણી, રાજકીય પ્રચાર, કે આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોને પ્રભાવિત કરી શકે છે.

2. વ્યક્તિગત પ્રતિષ્ઠાને નુકસાન Reputational Damage: ખાસ કરીને કોઈ વ્યક્તિનો નકલી વીડિયો કે ઓડિયો બનાવીને તેની પ્રતિષ્ઠાને નુકસાન પહોંચાડી શકાય છે, ખાસ કરીને સેલિબ્રિટીઝ કે જાહેર જીવનમાં રહેતી વ્યક્તિઓ માટે આ એક મોટો ખતરો છે.

3. બ્લેકમેલિંગ અને ફ્રોડ Blackmailing and Fraud: લોકો ડીપફેકનો ઉપયોગ બ્લેકમેલિંગ માટે લઈ શકે છે, જેમાં કોઈને ધમકાવવા કે પૈસા પડાવવા માટે નકલી વિડીયો બનાવવામાં આવે છે.

4. વિશ્વાસનું સંકટ Crisis of Trust: જ્યારે આપણે ટીવી પર જોયેલા કે સોશિયલ મીડિયા પર જોયેલા વીડિયો પર પણ વિશ્વાસ ન કરી શકીએ, ત્યારે સમાજમાં પરસ્પર વિશ્વાસનું સંકટ ઊભું થાય છે. આનાથી લોકો સત્તાવાર સ્ત્રોતો પરથી મળતી માહિતી પર પણ શંકા કરવા લાગે છે. અને ગંભીર બની જાય છે.

ધ્યાન આપીએ કે ડીપફેકને કેવી રીતે ઓળખવું? How to Identify Deepfakes?

આમ તો ડીપફેકને ઓળખવા માટે ઘણીવાર ખૂબ તકેદારી અને તીવ્ર નિરીક્ષણની જરૂર પડે છે. પણ અહીં કેટલીક સામાન્ય નિશાનીઓ છે જેના પર તમે ધ્યાન આપી શકો છો:

• આંખની પાંપણ અને હલનચલન: ડીપફેકમાં ઘણીવાર આંખની પાંપણની હલનચલન અકુદરતી લાગે છે. વ્યક્તિ ઓછી પાંપણ ઝબકાવતી જોવા મળે છે.કેમકે આવી નાની પણ જરૂરી બાબત ચુકાઈ જતી હોય છે.

• ચહેરાના હાવભાવ: ચહેરાના હાવભાવ અને હોઠની હલનચલન વીડિયોમાં બોલાતા શબ્દો સાથે મેચ ન થાય તેવું બની શકે છે. આગળ પાછળ રહી જતાં હોય તેવું ચોખૂ દેખાય આવે.

• અવાજ અને ઓડિયો: અવાજની ગુણવત્તા ખરાબ હોઈ શકે છે અથવા અવાજ અને લિપ-સિંકિંગમાં તફાવત પણ જોવા મળી શકે છે.

• ચહેરાની આસપાસની અસ્પષ્ટતા: મોટાભાગે ઘણીવાર ચહેરા અને ગરદનની આસપાસના ભાગમાં અસ્પષ્ટતા (blur) કે અનિયમિતતા જોવા મળી શકે છે.

• એક જ લાઇટિંગ: તેમના વીડિયોમાં ચહેરા પર અને શરીરના બાકીના ભાગ પર લાઇટિંગ એકસરખી ન હોય શકે.

તો ડીપફેક સામે આપણે શું કરી શકીએ?

ડીપફેક સામે લડવાનો સૌથી શક્તિશાળી ઉપાય ડિજિટલ સાક્ષરતા Digital Literacy છે.

1. શંકાશીલ બનો: કોઈપણ વિડીયો કે ઓડિયો પર તરત વિશ્વાસ ન કરો. ખાસ કરીને જો તે ચોંકાવનારો હોય.

2. સ્ત્રોત ચકાસો: વિડીયો કે માહિતી ક્યાંથી આવી છે તે ચકાસો. શું તે કોઈ સત્તાવાર સમાચાર ચેનલ કે વિશ્વસનીય સ્ત્રોતમાંથી આવી છે?

3. ક્રોસ-ચેક કરો: એક જ માહિતીને બે કે ત્રણ જુદા જુદા સત્તાવાર સ્ત્રોત પરથી ચકાસો.

4. સામાજિક જવાબદારી: જો તમને કોઈ ડીપફેક વિડીયો મળે, તો તેને આગળ શેર ન કરો. ખોટી માહિતીનો પ્રસાર અટકાવવાની જવાબદારી દરેકની છે.

5. નિષ્ણાતોની મદદ: જો કોઈ વિડીયો પર શંકા હોય, તો ઓનલાઈન ફેક્ટ-ચેકિંગ પ્લેટફોર્મ્સ કે નિષ્ણાતોની મદદ લો.

6. અને જણાય કે નકારાત્મક અસર કરનારી છે તો વિના ડર રાખીએ અવશ્ય એ અંગે નેશનલ પોર્ટલ પર ફરિયાદ કરો.

યાદ રાખો : ડીપફેક એ એક ગંભીર પડકાર છે, પરંતુ તેનાથી ડરવાને બદલે તેના વિશે જાગૃત રહેવું અને સતર્ક રહેવું જરૂરી છે. આપણા જ્ઞાન અને વિવેકનો ઉપયોગ કરીને આપણે આ ટેકનોલોજીના દુરુપયોગથી બચી શકીએ છીએ અને વિશ્વાસના સંકટને ટાળી શકીએ છીએ. લોકો ને જાગૃત કરવા અને આ માહિતી લોકો સુધી અવશ્ય લઈ જવી.

#ડીપફેક #નકલીવિડીયો #વિશ્વાસનુંસંકટ #સાયબરક્રાઈમ #ફેકન્યૂઝ #ડિજિટલસાક્ષરતા #ગુજરાતીબ્લોગ #Deepfake #Misinformation #desicyberseva

સંબંધિત પોસ્ટ